एउटा निजी स्कुलमा एक कार्यक्रममा मलाई स्वास्थ्यसम्बन्धी छलफल गर्न बोलाइएको थियो । स्कुल जाँदा शिक्षकले विद्यार्थीलाई भनेको सुनेँ, ‘हजुरले के भनिबक्सेको, भनिस्योस् न !’
त्यो वाक्यांश सुनेपछि मैले ठानेँ, शिक्षकले विद्यार्थीसँग जिस्केको होला अथवा विद्यार्थीले केही गल्ती गरेपछि रिसाएर त्यसरी ‘भनिस्योस् न’ भनेको होला । तर पछि थाहा भयो कि सबै शिक्षकले विद्यार्थीसँग त्यसैगरी बोल्दा रहेछन् । मैले उनीहरूसँग तपाईंहरूले किन विद्यार्थीलाई ‘तपाईं’, ‘हजुर’ भनेको भनेर सोध्दा उनीहरूले जवाफ दिए, ‘हामीलाई आजकल त्यसैगरी बोल्नू भनिएको छ ।’
यस्तो निर्देशन कसले दियो भन्ने जिज्ञासा राख्दा उनीहरूले पाठ्यपुस्तक र तालिमहरूको उदाहरण दिए । पाठ्यपुस्तकमा प्रश्नको उत्तर दिनुहोस्, खाली ठाउँ भर्नुहोस् भनेर लेखिएको छ । अनि तालिम गर्दा पनि विद्यार्थीहरूलाई ‘तपाईं’ भन्नुहोस् भनेर सिकाइन्छ भन्ने उनीहरूको कुरा थियो ।
त्यो निजी स्कुल थियो त्यसैले विद्यार्थीलाई बढी आदर गरेको होला भन्ठानेँ । पछि पहाडी जिल्लाका केही सरकारी स्कुलमा जाँदा पनि सानासाना विद्यार्थीलाई पनि शिक्षकहरूले ‘हजुर’/‘तपाईं’ सम्बोधन गरेको सुनेपछि त उदेक नै लाग्यो । हुँदाहुँदा कति बाबुआमाले समेत छोराछोरीलाई, स-साना नानीलाई, विद्यार्थीलाई ‘तपाईं’ भन्ने चलन कसरी आयो होला भनेर मैले धेरै शिक्षकहरूसँग सोधे । केही सरकारी स्कुलका शिक्षकले भने, ‘हामीलाई तालिम दिँदा नै विद्यार्थीलाई आदर गरेर बोल्नुपर्छ भनेर सिकाइन्छ । अनि विद्यार्थीले पनि सिक्छन् रे । अब त बानी नै परिसक्यो विद्यार्थीलाई तपाईं भन्ने ।’
अनि विद्यार्थीले ‘तिमी’, ‘तँ’ भन्न कहिले सिक्छन् त भन्ने प्रश्न गर्दा त्यस्ता शब्द किन सिक्नुपर्यो ? सबैलाई आदर गरेर ‘तपाईं’ नै भने भइहाल्यो नि भन्ने उत्तर आयो ।
उनीहरूले त्यसो भनेपछि मैले आफ्नो स्कुल पढ्दाको समय सम्झिएँ । हामी स्कुलका नजिकका साथीलाई ‘तँ’ भन्छौं, ‘तिमी’ भन्छौं । त्यो सम्बोधन जीवनभर रहन्छ ।
४० वर्षअघि स्कुलमा सँगै पढेका केही साथीलाई अहिले पनि ‘तँ’ भन्छु, कलेज पढ्ने साथीलाई चाहिँ ‘तिमी’ भन्छु । तिनीहरूमध्येलाई पनि कुनै औपचारिक मञ्चमा सँगै बस्दा मात्र ‘तपाईं’ भन्छु, मञ्चबाट ओर्लनेबित्तिकै ‘तिमी’ भन्छु ।
यसरी शिक्षकले विद्यार्थीलाई ‘तपाईं’ भन्दैमा आदर गरेको बुझिन्छ र ? यसो गर्दा त हाम्रो भाषाको सुन्दरता नै जान्छ । अंग्रेजीमा एउटै मात्र ‘तिमी’ सम्बोधन छ भन्दैमा नेपालीमा त्यसै गर्नु उपयुक्त होला र ?
म पछिल्ला केही महिनामा तराई र पहाडका गरेर ४०-४५ स्कुलमा गएँ । तराईका, सुदूरपश्चिमका केही स्कुलहरूमा चाहिँ शिक्षकहरूले विद्यार्थीलाई प्रायः ‘तिमी’ नै भनेर सम्बोधन गरेको सुनेँ त तर पहाडका, काठमाडौंका स्कुलमा भने ‘तपाईं’ थोरै सुनेँ । त्यसरी हरेक स्कुलमा जाँदा मैले शिक्षकहरूलाई सोधेँ, ‘के तपाईंहरू आफ्ना छोराछोरीलाई पनि तपाईं भन्नुहुन्छ ?’
उनीहरूले उत्तर दिए, ‘होइन, उनीहरूलाई तिमी भन्छौं । बदमासी गरे भने गाली गर्दा चाहिँ तँ भन्छौं ।’
मैले मेरी छोरीहरूलाई केही बदमासी गर्दा ‘तपाईं’ भन्थेँ । मैले ‘तपाईं’ भनेपछि छोरीहरूले बुझ्थे कि केही गल्ती भएको छ ।
३०–४० वर्षअघि हाम्रा स्कुल, कलेजका शिक्षकले हामीलाई ‘तिमी’ नै भन्थे । अहिले विद्यार्थीलाई ‘तपाईं’ भन्दैमा उनीहरूको मान बढ्ने होइन, ‘तिमी’ भनेर राम्रोसँग व्यवहार गर्दा उनीहरूको सम्मान हुन्छ भन्ने कुरा कसले सिकाउला ?
कति बाबुआमाले आफ्ना सन्तानलाई, भतिजा, भतिजीलाई ‘तँ’ भनेर सम्बोधन गर्छन् । साथी, ठूलालाई ‘तपाईं’ भन्छन् । त्यसो गर्दा बालबालिकाले कसलाई ‘तपाईं’, कसलाई ‘तिमी’, कसलाई ‘तँ’ भन्ने कुरा सिक्छन् ।
‘तँ’ भन्ने शब्द पहिले आफूभन्दा कमजोर दासदासीहरूलाई, दलितहरूलाई प्रयोग गरिन्थ्यो । सायद त्यसैले यो शब्द अपमानसँग गाँसियो होला । स्कुलमा पनि पहिलेपहिले शिक्षकहरूले विद्यार्थीहरू, विशेषगरी दलित समुदायका विद्यार्थीलाई ‘तँ’ भनेर सम्बोधन गर्थे ।
तर समाजमा आएको परिवर्तनसँगै विद्यार्थीलाई अपमानित गर्नु हुँदैन, पिट्नु हुँदैन भन्ने भावना विकसित हुँदै आयो । सायद अपमानजनक शब्द प्रयोग नगर्ने भनेर छलफल भयो होला ।
‘तँ,’ ‘तिमी’ पनि प्रयोग नगर्ने, सबैलाई आदर गरेर बोल्नुपर्छ भनेर आवाज उठेपछि लौ त ‘तपाईं’ भन्ने गरी तालिम दिइयो । तर विद्यार्थीलाई ‘तपाईं’ भन्नुपर्छ किनभने शिक्षकले जे भन्यो विद्यार्थीले त्यही सिक्छन् भन्ने अर्थ लगाइयो ।
भर्खर स्कुल जान थालेका ४-५ वर्षका नानीलाई पनि शिक्षकले ‘तपाईं’ भने । हिन्दी भाषामा पनि ‘तु’, ‘तुम’ र ‘आप’ जस्ता आदरार्थी शब्दहरू छन् । भारतका स्कुलमा शिक्षकले स्कुलका विद्यार्थीलाई ‘तुम’ अर्थात ‘तिमी’ भन्छन् । अंग्रेजी स्कुलमा त ‘यू’ भनेपछि मिलिहाल्छ ।
आफ्नो भाषालाई समृद्ध बनाउनुको साटो सबैलाई ‘तपाईं’ सम्बोधन गर्दा विद्यार्थीलाई मान गरेको बुझ्ने ठान्नु ठीक होइन । त्यसै गर्ने हो भने त भविष्यमा ‘तँ’ र ‘तिमी’ जस्ता शब्द त शब्दकोशमा मात्र भेटिन सक्छ ।
FACEBOOK COMMENTS