काठमाडौंका टोलको रैथाने नाम पुनरुत्थान र प्रचलनमा ल्याउँदै बालेन

काठमाडौँ । काठमाडौँ महानगरपालिकाले ठाउँहरुको प्राचीन नाम पुनरुत्थान गरेर प्रचलनमा ल्याउने प्रक्रिया थालेको छ । प्रक्रियाको थालनीमा धार्मिक, सांस्कृतिक र ऐतिहासिक महत्व भएका टोल, बस्ती, मठ, मन्दिर, वहाल, वही, धारा, सत्तल, पाटीहरुको अध्ययनबाट प्राचीन नाम खोज्ने, संस्कृतिविद, पुरातत्वविद, भाषाविद् तथा इतिहासविदहरुसँग नाम पुष्टि गर्ने चरण पूरा गरेको छ ।

यो कामको प्रारम्भ ५ वटा वडाबाट भएको छ । वडा नं. ५ हाँडीगाउँ (प्राचीन नाम नर:), वडा नं. ६ बौद्ध (प्राचीन नाम खस्योर:/खास्ती), वडा नं. ७ चाबहिल (प्राचीन नाम चावही:), वडा नं. १८ नरदेवी (प्राचीन नाम ङेत:) वडा नं. २४ मखन (प्राचीन नाम मखं) भित्रका विभिन्न ठाउँको नाम खोजी भइसकेको छ ।

खोज कार्यबाट नर नर: (हाँडीगाउँ) मा ५२ वटा, खस्योर/खास्ती (बौद्ध) मा ५० वटा, चाबही (चावहिल) मा ७१ वटा, ङेत (नरदेवी) मा ३६ वटा र मखं (मखन) मा ४९ वटा नाम अभिलेखन गरिएको छ । यी नामहरु अब प्रचलनमा ल्याइनेछन् ।

ठाउँको पुरानो नाम खोज्नु पर्ने कारणका बारेमा सम्पदा तथा पर्यटन समितिका संयोजक आशामान संगत भन्छन्, ‘सांस्कृतिक सहरको नाम मेटिने गरी ठाउँको नयाँ नामाकरण भएपछि नामबाट झल्किने सहरको सांस्कृतिक, ऐतिहासिक र पुरातात्विक पहिचान मेटिदै गयो । काठमाडौँको पहिचान जोगाउन कार्यक्रम अगाडि बढाइएको हो ।’ नाम पुनरुत्थानका सम्भावित चुनौतीका विषयमा थप्दै संगतले भने, ‘प्रचलनमा ल्याउन लागिएका नाम र अहिले प्रचलनमा रहेका नामका बिचमा भिन्नता हुन सक्छ । यी दुई नाममध्ये प्राचीन नामलाई ग्रहण गर्न स्थानीय समुदायसँग अनुरोध गर्दछु । प्राचीन नामले सांस्कृतिक सहरको मर्म ग्रहण गर्छन् । पहिचान संरक्षण हुन्छ । काठमाडौँको गरिमा यसैमा छ ।’

महानगरपालिकाको सम्पदा तथा पर्यटन विभागले एकीकृत सहरी विकास केन्द्र (सीआइयुडी) सँगको सहकार्यका विभिन्न स्थानहरुको प्राचीन नाम अध्ययन गरेको हो । अध्ययनमा संकलन भएको प्रारम्भिक सूचनालाई लिखित अभिलेख, शिलालेख, सरकारी कागजात (जग्गा नामसारी वा पास गर्दा वा चारकिल्ला प्रमाणित गर्दाको नाम), संस्कृतिविद, इतिहासविद, पुरातत्वविद, स्थानीय पाका मानिस, जनप्रतिनिधिहरुसँग सोधेर प्रशोधन गरेको छ । अध्ययनका क्रममा ६० बर्ष उमेर समूहभन्दा माथिका पाका व्यक्तिहरुको स्मरण नक्साङ्कन (मेमोरी म्यापिङ्, त्यो क्षेत्रको नाम, त्यहाँ हुने क्रियाकलापलाई कसरी सम्झना गर्नुहुन्छ?) गरेको छ ।

अध्ययनका लागि स्थलगत अवलोकन भ्रमण र अन्तरवार्ताका क्रममा यही विषयमा अध्ययन गरिरहेका अन्य पक्षसँग पनि भेट भएको थियो । ती अनुसन्धाताबाट प्राप्त सूचना र जानकारीका आधारमा नामहरु वास्तविकता पहिचान गरिएको छ । अध्ययन सहकार्य र यसबाट प्राप्त सूचनाको आधिकारिकताका विषयमा सम्पदा तथा पर्यटन विभागका निमित्त प्रमुख कुमारी राईले जानकारी दिए ।

केन्द्रले ३ वटा ढाँचामा प्रतिवेदन बुझाएको छ । पहिलो प्रतिवेदनका रुपमा, दोस्रो तालिकाका रुपमा र तेस्रो जीआइएस (जिओग्राफिक इन्फरमेसन सिस्टम) मा आधारित नक्साका रुपमा छन् ।

ठाउँहरुको मौलिक नाम ७० बर्ष उमेर माथिका व्यक्तिहरुले मात्र उच्चारण गर्ने गरेको पाइयो । त्यसभन्दा तल्लो उमेर समूहका मानिसहरु अहिलेको नाम उच्चारण गर्छन् । सीआइयुडीका कार्यक्रम प्रबन्धक यशमान बज्राचार्य अध्ययनबाट देखिएको अवस्थाका बारेमा भन्छन्, ‘वडा नं. १८ मा पर्ने नरदेवीका रुपमा प्रयोग गरिने नामलाई रैथाने मूलबासीहरु अहिले पनि ङेतत्वा: भन्छन् । यो स्थानको मौलिक नाम भने ङ्ततोल हो । यो शव्द व्युत्पत्ति भएर ङ्त भयो ।’

नाम राखिनुका कारणका बारेमा बज्राचार्य भन्नुहुन्छ, रैथाने बासिन्दाले आफ्नो कला, संस्कृति र इतिहास झल्किने गरी आफूले बसोबास गरेको ठाउँलाई चिनाउने नाम राखेका हुन् ।

एउटै ठाउँका विभिन्न नाम रहनुको कारण उल्लेख गर्दै उहाँले काठमाडौँको जोशी ननीको उदाहरण दिँदै भने ‘यसको भाषिक नाम – काय्गूननि, त:खाछेँ, च्वकाछेँ हो । सांस्कृतिक नाम – जरुछेँ, धनतिर्थ, धार्मिक नाम – ताराननि, भिन्द्य:, ऐतिहासिक नाम – थथु चाबहि, भौगोलिक नाम – वन्ता, वंघ:, यतखा, प्रशासनिक/राजनैतिक नाम – भण्डारखाल, कोट, राजकुल (लाय्कू) हो ।

नाम अपभ्रंश भएर हुने क्रमले मौलिक नामको स्वरुप परिवर्तन भएको भाषाविद शरदवीर कसा: बताउनुहुन्छ । उदाहरण बताउँदै कसाले वडा नं. ५ को अहिले कोटाल टोलका परिवर्तित नाम सुनाए । यो क्वेत्वाल हो । यसबाट क्वेतोल भयो । त्यसपछि कोटोल, कोटाल हुँदै कोटाल टोल भयो ।’

केही नामहरु नेपालीकरण र अंग्रेजीकरण पनि भएका छन् । छुमा: गणेद्य:, मुसे गणेश भयो । माग:, मालीगाउँ भयो । तिसापुखू, गहना पोखरी भयो । भ्याय्चाद्य: – भेडासीं भयो । न्हु सतक – न्यु रोड भयो ।

यस्ता विभिन्न कारणले अर्कै स्वरुपमा पुगेका नामलाई पुनरुत्थान गर्दा रञ्जना लिपी, देवनागरिक लिपी र अंग्रेजी भाषा नाम पाटी राखिनेछ । नाम अनुसन्धानकर्ता आर्किटेक्ट अस्मिता श्रेष्ठले भने, ‘नेवार समुदायका महिलाले प्रयोग गर्ने परम्परागत पोशाक हाकुपटासीमा भएको रातो र कालो रङ्गको पृष्ठभूमिमा ‘नाम पाटी’ (नेम प्लेट) राखिनेछन् । ढुङ्गेधारा, सत्तलको नाममा यही रङ्ग संकेतलाई फरक देखिने बनाउने प्रस्ताव गरिएको छ । बोर्डमा क्युआर कोर्ड हुनेछ ।

कोड स्क्यान गरेपछि मूलबासीले प्रयोग गरेको नाम, नाम रहन गएको धार्मिक, सांस्कृतिक, भाषिक तथा ऐतिहासिक कारण, नामको व्युत्पक्ति, नामको अर्थ, मौलिक नाम, विभिन्न समयमा प्रयोग भएका पर्यायवाची शव्द, नामसँग सम्बन्धित ऐतिहासिक काल खण्ड, नामसँग सम्बन्धित जनश्रुति र किंवदन्ती, आगन्तुक व्यक्तिहरुले उच्चारण गर्ने नामका विषयमा जानकारी प्राप्त हुनेछ ।

अर्का अनुसन्धानकर्ता कुलनाथ के. सी. भन्छन्, अध्ययनबाट विस्तृत र परिवर्तित स्वरुपका सबै नाम हेर्न र पढ्न सकिने भएकोले यसलाई ग्रहण गर्न तथा स्वीकार गर्न सजिलो हुनेछ ।

छलफलका क्रममा वडा नं. ३० का अध्यक्ष दलबहादुर कार्कीले २०५४ सालमा सडक र टोलको नामाकरण गर्ने बेला नयाँ नाम प्रयोगमा ल्याइएको बताए ।

विभागका निमित्त प्रमुख कुमारी राईकाअनुसार पहिलो चरणमा हुने कार्यक्रम कार्यान्वयनको सिकाइबाट थप ५ वटा वडामा कार्यक्रम अगाडि लगिनेछ ।