उत्तरकाशीमा शान्त खिर गंगा कसरी बन्यो हिंसात्मक?

काठमाडौँ । चीनको सीमासँग जोडिएको उत्तराखण्डको उत्तरकाशी जिल्लामा मंगलबार पहिरो र अचानक आएको बाढीमा धेरै मानिसहरूको मृत्यु भएको आशंका गरिएको छ ।

सामाजिक सञ्जालमा भाइरल भएको घटनाको भिडियोमा स्थानीय मानिसहरूले एकअर्कालाई विपत्तिको चेतावनी दिँदै चिच्याइरहेको र आफ्नो ज्यान बचाउन भाग्न अपील गरेको सुन्न सकिन्छ । भिडियोमा, पानीको तीव्र प्रवाह र त्यसले ल्याएको भग्नावशेषमा घरहरू र बहुमंजिला भवनहरू कसरी तासको पोको जस्तै ढलेको देख्न सकिन्छ ।उत्तराखण्ड सरकारले राहत र उद्धार कार्य पूर्ण रूपमा भइरहेको दाबी गरेको छ र यसमा विपद् व्यवस्थापन बलहरू बाहेक सेना र अर्धसैनिक बलहरूको पनि मद्दत लिइँदैछ ।

अहिलेसम्म पाँच जनाको मृत्यु भएको र सयभन्दा बढी बेपत्ता भएको बताइएको भए पनि स्थानीय प्रशासन, राज्य सरकार कसैले पनि आधिकारीक आँकडा सार्बजनिक गरेका छैनन् ।यस सबैको बीचमा, सबैभन्दा चर्चित नदी खीर गंगा हो, जुन भागीरथीसँग मिल्छ । धाराली उत्तरकाशी जिल्लाको एक शहर हो र गंगोत्री तर्फ सर्ने हर्षिल उपत्यकाको एक भाग हो । यो उपत्यका चार धाम मध्ये एक गंगोत्री धामको तीर्थयात्रामा जाने मानिसहरूका लागि पनि एक महत्त्वपूर्ण बिसौनी हो ।गंगोत्री यहाँबाट लगभग २० किलोमिटर टाढा छ । भौगोलिक स्थानको कुरा गर्दा, यो समुद्र सतहबाट लगभग ३१०० मिटरको उचाइमा अवस्थित छ, र यसको प्राकृतिक सौन्दर्यको लागि प्रसिद्ध छ ।

खिर गंगा हिमालयको उच्च चुचुराहरूबाट झर्छ र धराली शहरमा प्रवेश गर्छ । यद्यपि यो लगभग वर्षभरि शान्त र ढिलो प्रवाहमा बग्छ, तर वर्षायाममा यसको भयानक रूप देखाउँछ ।मंगलबार खिर गंगाले देखाएको जस्तो भयानक रूप, इतिहासकारहरू र भूगर्भशास्त्रीहरूले पहिला पनि देखाएको बताउछन् । खिर गंगामा सबैभन्दा ठूलो बाढी १८३५ मा आएको र सो बाढीले सम्पूर्ण धराली शहरलाई डुबाएको बताइन्छ । बाढीको कारण यहाँ ठूलो मात्रामा फोहोर (माटो) जम्मा भएको थियो । अहिले त्यहाँ जे पनि बस्ती छ त्यो त्यस समयमा नदीसँगै आएको माटोमा अवस्थित रहेको बताइएको छ । पछिल्ला केही वर्षहरूमा खिर गंगामा पानीको तीव्र बहावका घटनाहरू भएका छन्, यस बाढीमा धेरै घरहरू बगेका छन्, तर कुनै पनि ज्यान गएको भने थिएन ।खिर गंगा नामको कथावातावरणका विज्ञहरु यो क्षेत्र धेरै संवेदनशील रहेको र यहाँ पहिरो र हिमपहिरो जस्ता दुर्घटना हुने सम्भावना रहेको विश्वास गर्छन् ।

यो क्षेत्र हिमालयको चौखम्भा पश्चिमी श्रृंखलाको हो । १७०० मा, जब परमार राजवंशले गढवालमा शासन गर्थे, ठूलो पहिरोका कारण झालामा १४ किलोमिटर लामो ताल बनेको थियो र यसको प्रमाण आज पनि देख्न सकिन्छ, किनभने भागीरथी यहीं रोकिएको देखिन्छ ।१९७८ मा धरालीबाट उत्तरकाशी तर्फ ३५ किलोमिटर तल डबरानीमा बाँध फुटेको थियो, जसले गर्दा भागीरथीमा बाढी आयो र धेरै गाउँहरू बगेका थिए । यसपछि, धराली र वरपरका क्षेत्रहरूमा बादल फुट्ने र पहिरो जाने धेरै घटनाहरू भए, तर कुनै ठूलो क्षति भएन । यो नदी पहिले हिमनदीहरू र त्यसपछि घना जंगलहरू हुँदै बग्छ, त्यसैले यसको पानी शुद्ध रहन्छ । यसको अर्थ, अन्य धेरै नदीहरू भन्दा फरक, यसमा चुनाको पानी मिसिएको छैन । त्यसैले यसलाई खिर नदी भनिन्छ ।बादल फुट्ने हिमालय क्षेत्रको सबैभन्दा विनाशकारी प्राकृतिक प्रकोपहरू मध्ये एक हो । यसको कारण धेरै छोटो समयमा सानो क्षेत्रमा भारी वर्षा हो । बादल फुट्ने अवस्था जब २० देखि ३० वर्ग किलोमिटर क्षेत्रमा एक घण्टामा १०० मिमी भन्दा बढी वर्षा हुन्छ, त्यसलाई मानिन्छ ।विज्ञहरू विश्वास गर्छन् कि जलवायु परिवर्तनका कारण यी घटनाहरूको सम्भावना निरन्तर बढ्दै गएको छ ।

पहिले यी उच्च उचाइका क्षेत्रहरूमा हिउँ पर्थ्यो, हिमनदीहरू बन्थे, धेरै कम वर्षा हुन्थ्यो। तर अहिले हिउँ कम र धेरै वर्षा हुन्छ । यसको कारण जलवायु परिवर्तन हो र यसको प्रभाव यस्ता प्राकृतिक प्रकोपहरूको रूपमा आउँछ ।सन् २०२३ मा, भारतीय प्रविधि संस्थान, रुडकीका अनुसन्धानकर्ताहरूले एक अध्ययनमा भनेका थिए, बादल फुट्ने घटनाहरू प्रायः २००० मिटरभन्दा बढी उचाइ भएका क्षेत्रहरूमा हुन्छन् । यसमा हिमालयका धेरै आबादी भएका उपत्यकाहरू पनि समावेश छन् ।