यस्तो छ युद्धरत इरान र इजरायलबीचको दाेस्ती र दुश्मनीको इतिहास

इजरायल र इरानको सम्बन्ध सन् १९७९ सम्म निकै सुमधुर थियो

इरानका सर्वोच्च नेता आयतोल्लाह अली खामेनी (बायाँ) र इजरायलका प्रधानमन्त्री बेन्जामिन नेतान्याहू ।

काठमाडौं । शुक्रबार बिहान इजरायलले इरानमाथि आक्रमण गरेपछि सुरू भएको युद्ध दोहोरो आक्रमणमा परिणत भएको छ । इजरायलको आक्रमणमा इरानको सेनाका उच्च अधिकारी र ९ जना आणविक वैज्ञानिकको मृत्यु भएको छ । त्यस्तै, इरानले इजरायलका विभिन्न शहरमा गरेको आक्रमणबाट अहिलेसम्म १३ जनाको मृत्यु भएको छ ।

इरानले धेरै समयदेखि आफ्नो आणविक संवर्द्धन र आणविक हतियार बोक्न सक्ने ब्यालिस्टिक क्षेप्यास्त्रको उत्पादनमा जोड दिइरहेको छ । इजरायली प्रधानमन्त्री बेन्जामिन नेतान्याहूले केही समयअघि दाबी गरेका थिए कि इरानले नौ आणविक बम बनाउन पर्याप्त मात्रामा समृद्ध युरेनियम जम्मा गरेको छ ।

यद्यपि, संयुक्त राष्ट्रसङ्घको आणविक निगरानी संस्था अन्तर्राष्ट्रिय आणविक ऊर्जा एजेन्सीले हालैको एक प्रतिवेदनमा इरानसँग लगभग ४०८ किलोग्राम युरेनियम ६० प्रतिशतसम्म समृद्ध भएको दाबी गरेको थियो । यसबाहेक, १३३ किलोग्राम युरेनियम ५० प्रतिशतसम्म समृद्ध गरिएको उल्लेख गरेको थियो । ऊर्जा एजेन्सीले विगतका वर्षहरूमा इरानले आफ्नो आणविक कार्यक्रम द्रुत गतिमा विस्तार गरेको बताएको थियो । ९० प्रतिशतसम्म युरेनियम समृद्ध गरेर आणविक हतियार बनाउन सकिन्छ ।

इजरायल र इरान विगत धेरै वर्षदेखि आमनेसामने छन् । जहाँ इरानले इस्लामिक देशहरूमा आफ्नो उपस्थिति महसुस गराउन इजरायललाई लक्षित गर्दै आएको छ र प्यालेस्टाइनमा हमास, यमनमा हुथी र लेबनानमा हिजबुल्लाहलाई यसको विरुद्धमा समर्थन गरिरहेको छ । यसको जवाफमा, इजरायलले पनि विभिन्न समयमा इरानलाई निशाना बनाएको छ र आणविक कार्यक्रममा काम गर्ने यसका वैज्ञानिकहरू साथै सैन्य प्रमुखहरूलाई आक्रमण गरेको छ ।

इरान र इजरायलको दुश्मनी कसरी सुरू भयो ?

इजरायल र इरानको सम्बन्ध सन् १९७९ सम्म निकै सुमधुर थियो । त्यस समयमा आयतोल्लाह अली खामेनीको तथाकथित इस्लामिक क्रान्तिले तेहरानमा सत्ता प्राप्त गरेको थियो । तर, प्यालेस्टाइनलाई विभाजन गर्ने योजनाको विरोध गरेको थियो । जसका कारण सन् १९४८ मा इजरायल राज्यको स्थापना भएको थियो । इजिप्टपछि इरान इजरायललाई मान्यता दिने दोस्रो इस्लामिक देश हो ।

त्यतिबेला इरानमा पहलवी वंशका शाहहरूले शासन गरेको राजतन्त्र थियो । उनी मध्यपूर्वमा अमेरिकाका प्रमुख सहयोगी थिए । यसले इजरायलका संस्थापक र यसको पहिलो सरकारको प्रमुख डेभिड बेन–गुरियनलाई आफ्ना अरब छिमेकीहरूमार्फत नयाँ यहूदी राज्यको लागि इरानको मित्रता खोज्न नेतृत्व गर्‍यो ।

तर, सन् १९७९ मा आयतोल्लाह अली खामेनीको क्रान्तिले शाहलाई अपदस्थ गरी इस्लामिक गणतन्त्र लागू गर्‍यो । उनले आफूलाई पीडितको संरक्षकको रूपमा प्रस्तुत गरे । उनको मुख्य पहिचान अमेरिका र उसको सहयोगी इजरायलको साम्राज्यवादलाई अस्वीकार गर्नु थियो ।

आयतोल्लाह अली खामेनीको सरकारले इजरायलसँग सम्बन्ध तोड्यो । यसले आफ्ना नागरिकहरूको राहदानीको वैधता पहिचान गर्न बन्द गर्‍यो र तेहरानमा रहेको इजरायली दूतावासलाई जफत गरी प्यालेस्टाइन लिबरेशन अर्गनाइजेशन (पीएलओ) लाई हस्तान्तरण गर्‍यो । त्यतिबेला पीएलएले छुट्टै प्यालेस्टाइन राज्यका लागि इजरायलविरुद्धको लडाइँको नेतृत्व गरिरहेको थियो ।

विश्लेषण सञ्चालन गर्ने अन्तर्राष्ट्रिय सङ्कट समूह केन्द्रका इरान कार्यक्रमका निर्देशक अली वाजेले बीबीसी मुन्डोसँग कुरा गर्दै इजरायलप्रति शत्रुता नयाँ इरानी सरकारको आधारशिला भएको उल्लेख गरे, किनभने यसका धेरै नेताहरूले लेबनान जस्ता ठाउँहरूमा प्यालेस्टिनीहरूसँग छापामार युद्धमा तालिम र भाग लिएका थिए ।

नयाँ इरानले आफूलाई इस्लामिक शक्तिका रूपमा प्रस्तुत गर्न चाहेको वाजेको विश्वास छ । त्यसैले उनले इजरायलविरुद्ध प्यालेस्टिनी मुद्दा उठाए, जसलाई अरब मुस्लिम देशहरूले त्यागेका थिए । यसरी आयतोल्लाह अली खामेनीले प्यालेस्टिनी मुद्दामा आफ्नो दाबी प्रस्तुत गर्न थाले । त्यसपछि तेहरानमा प्यालेस्टाइन समर्थक ठूला प्रदर्शनहरू सामान्य भए । यी समर्थनहरूमा सरकारको समर्थन थियो ।

इजरायलमा इरानविरुद्ध शत्रुता १९९० सम्म सुरू भएको थिएन, किनकि त्यस समयमा सद्दाम हुसैनको इराकलाई ठूलो खतरा मानिन्थ्यो । यतिमात्र होइन, तथाकथित इरान–कन्ट्रालाई सम्भव गराउने मध्यस्थकर्ताहरूमध्ये इजरायली सरकार पनि थियो । यो एउटा गोप्य कार्यक्रम थियो जसमार्फत अमेरिकाले इरानलाई सन् १९८० र १९८८ को बीचमा छिमेकी इराकविरुद्ध भएको युद्धमा प्रयोग गर्नका लागि हतियार उपलब्ध गराएको थियो ।

तर, समयसँगै इजरायलले इरानलाई आफ्नो अस्तित्वका लागि खतराको रूपमा हेर्न थाल्यो ।

इजरायल–इरानको छाया युद्ध

इरानले अर्को प्रमुख क्षेत्रीय शक्ति साउदी अरेबियाको पनि सामना गर्नुपर्ने विश्लेषकहरू बताउँछन् । इरानमा मुख्यतया फारसी र शिया छन्, जबकि अरब संसारमा सुन्नीको बाहुल्यता छ । इरानको सरकारलाई लाग्यो कि उसका शत्रुहरूले एक दिन आक्रमण गर्न थाल्नेछन् । यसलाई रोक्ने उद्देश्यले उनले रणनीति बनाएर काम गर्न थाले ।

त्यसपछि इरानसँग मिलेर सङ्गठनको सञ्जाल बन्यो । यी सङ्गठनहरूले आफ्नो स्वार्थअनुसार सशस्त्र कारबाही गरे । अमेरिका र युरोपेली सङ्घले आतङ्कवादी घोषणा गरेको लेबनानको हिजबुल्लाह यी सङ्गठनहरूमध्ये सबैभन्दा प्रमुख हो । आज इरानको तथाकथित ‘प्रतिरोधको धुरी’ लेबनान, सिरिया, इराक र यमनसम्म फैलिएको छ ।

इजरायल चुपचाप बसेको छैन । उसले इरान र उसका सहयोगीहरूलाई आक्रमण गर्‍यो । यी आक्रमणहरू प्रायः तेस्रो देशहरूमा भएका छन्, जहाँ इरानले सशस्त्र समूहहरूलाई आर्थिक सहयोग गर्छ र समर्थन गर्दछ । इरान–इजरायल द्वन्द्वलाई ‘छाया युद्ध’ को रूपमा वर्णन गरिएको छ, किनभने दुवै देशहरूले धेरै घटनाहरूमा आधिकारिक रूपमा आफ्नो भूमिकालाई स्वीकार नगरी एकअर्कालाई आक्रमण गरे ।

इरानसँग सम्बन्धित इस्लामिक जिहाद समूहले ब्यूनस आयर्सस्थित इजरायली दूतावासमा विस्फोट गराएको थियो । जसमा २९ जनाको मृत्यु भएको थियो । केही समयअघि हिजबुल्लाह नेता अब्बास अल मुसावीको हत्या भएको थियो । इजरायलको गुप्तचर एजेन्सीलाई यो आक्रमणको जिम्मेवारी दिइएको थियो ।

अर्कोतर्फ, इजरायलको लक्ष्य इरानको आणविक कार्यक्रमलाई रोक्नु र आणविक हतियार विकास गर्नबाट रोक्नु हो । इजरायलले आफ्नो आणविक कार्यक्रम नागरिक उद्देश्यका लागि मात्र हो भन्ने इरानको तर्कलाई अस्वीकार गरेको छ । यो व्यापक रूपमा विश्वास गरिन्छ कि इजरायलले स्टक्सनेट कम्प्युटर भाइरस विकास गर्न अमेरिकासँग सहकार्य गरेको थियो । यो शताब्दीको पहिलो दशकमा यो भाइरसले इरानी आणविक केन्द्रहरूमा ठूलो क्षति पुर्‍यायो ।

इरानले इजरायली गुप्तचर एजेन्सीलाई आफ्नो आणविक कार्यक्रमसहित केही प्रमुख वैज्ञानिकहरूमाथि हमलाका लागि जिम्मेवार ठहराएको छ । यीमध्ये सबैभन्दा उल्लेखनीय सन् २०२० मा मोहसेन फखरीजादेहको हत्या थियो । इजरायली सरकारले इरानी वैज्ञानिकको हत्यामा आफ्नो संलग्नता कहिल्यै स्वीकार गरेको छैन ।

इजरायलले आफ्ना पश्चिमी सहयोगीहरूसँग मिलेर इरानमाथि ड्रोन र रकेट आक्रमणका साथै आफ्नो भूमिमा साइबर आक्रमण गरेको आरोप लगाएको छ । सिरियामा सन् २०११ देखि सुरू भएको गृहयुद्ध पनि द्वन्द्वको अर्को कारण थियो । पश्चिमी गुप्तचर एजेन्सीहरूले सङ्केत गरे कि इरानले राष्ट्रपति बसर अल–असदलाई हटाउन खोजिरहेका विद्रोहीहरूविरुद्ध आफ्नो सेनालाई सहयोग गर्न पैसा, हतियार र प्रशिक्षकहरू पठाएको थियो । यसले इजरायलमा खतराको घण्टी बज्यो ।

इजरायलको विश्वास छ कि उसको छिमेकी सिरिया मुख्य मार्गहरूमध्ये एक हो जसबाट इरान लेबनानमा हिजबुल्लाहलाई हतियार र उपकरण पठाउँछ ।

अमेरिकी गुप्तचर पोर्टल स्ट्रेटफोरका अनुसार इजरायल र इरान दुवैले विभिन्न समयमा सिरियामा कारबाही गरेका थिए, जसको उद्देश्य अर्कोलाई ठूलो मात्रामा आक्रमण गर्नबाट रोक्नु थियो ।

यो ‘छाया युद्ध’ सन् २०२१ मा समुद्रसम्म पुग्यो । त्यस वर्ष इजरायलले ओमानको खाडीमा इजरायली जहाजहरूमा आक्रमणका लागि इरानलाई दोष लगायो । उही समयमा इरानले इजरायलले लालसागरमा आफ्ना जहाजहरूमा आक्रमण गरेको आरोप लगाएको थियो ।

अक्टोबर ७, २०२३ मा हमासले इजरायलमा आक्रमण गर्‍यो । यसको जवाफमा इजरायली सेनाले गाजामा कारबाही सुरू गरेको थियो । यसपछि विश्वभरका विश्लेषक र सरकारहरूले यस लडाइँले क्षेत्रमा प्रतिक्रिया उत्पन्न गराउन सक्ने चिन्ता व्यक्त गरेका छन् । इरान र इजरायलबीच प्रत्यक्ष द्वन्द्व हुने डर पनि थियो ।

हालैका महिनाहरूमा लेबनानको सीमामा इजरायली सेना र कथित रूपमा हिजबुल्लाहसँग सम्बन्धित मिलिशियाहरूबीच झडप बढेको छ । वेस्ट बैंकको कब्जामा रहेका क्षेत्रमा प्यालेस्टिनी प्रदर्शनकारीसँग झडप पनि भएको थियो ।

यसअघि अप्रिलमा पनि इजरायल र इरानमाथि दोहोरो आक्रमण भएको थियो तर सो आक्रमणमा अहिलेको जस्तो क्षति भएको थिएन ।