नेपाली सञ्चार गृहहरूले एआईको प्रयोग बढाउनुपर्छ : विज्ञहरू

‘अल्छी पत्रकारको जागिर त खोस्छ खोस्छ । त्यो भन्दा माथि थिंक गरेर आउनुभयो भने कायम रहन्छ । पत्रकारिता जे आए पनि मर्दैन । पत्रकारको कुरा आफ्नो क्षमता अभिवृद्धि गरिएन भने पछाडि परिन्छ । जागिर जान्छ र अरुमा सिफ्ट हुनपर्ने अवस्था आउँछ ।’

काठमाडौं । सञ्चार क्षेत्रका विज्ञहरूले नेपाली सञ्चार गृहमा एआईको प्रयोग बढाउनुपर्ने बताएका छन् ।

आज शनिबार काठमाडौंमा आयोजित राष्ट्रिय आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स सम्मेलनअन्तर्गत ‘द फ्युचर अफ मिडियाः एआई इनोभेसन इन ग्लोबल एण्ड लोकल कन्टेक्स्ट’ सत्रमा विज्ञहरूले आर्थिक, सामाजिक र राजनीतिक कारणले नेपाली सञ्चार गृहमा एआईको प्रयोग हुन नसकेको उल्लेख गरेका हुन् ।

क्यानडाको ओटावा विश्वविद्यालयका प्राध्यापक डा. भानुभक्त आचार्यले नेपालका सञ्चार माध्यमबाट एआई साक्षरता नभएको बताए । ‘नेपालका कतिपय ठाउँमा च्याट जिपीटी र एआई भन्ने छुट्टै बुझाइ रहेछ । ट्राइ गरेको देखिन्छ । केहीले फोटोको लागि प्रयोग गरेको देखिन्छ । तर जेनेरेटिक रूपमा प्रयोग हुन सकेको छैन । खासगरी सामाचार समग्री निर्माणमा न्युज रुममा प्रयोग भएको देखिँदैन । केहीले हेडलाइन र लिड लाइन राख्न प्रयोग गरेको भन्ने सुनाएका छन् । च्याट जिपीटी फोरले झण्डै झण्डै हाल्ने खालको समाचार दिन्छ । तर एआई लिटरेसी छैन,’ उनले भने, ‘एआई टुल्सलाई मिडियामा मज्जाले प्रयोग गर्न सकिन्छ । क्रस फेरिफिकेसन, हेडलाइन म्याचिङलगायत धेरै काम गर्न सकिन्छ । यसलाई मिडिया हाउसमा प्रयोग गर्नुपर्छ ।’ एआईमा न्युजरुमले लगानी गर्नुपर्ने उनको भनाइ थियो । ‘चलेकै छ भन्ने हिसाबले चलेको छ । चुनौती आत्मसात गर्ने भन्दा लतारिएर जाने, घिसरेर जाने छ । यसलाई अन्त्य गर्नुपर्छ,’ उनले भने ।

आचार्यले एआईको विकासले सञ्चारकर्मी रूपान्तरित हुनुपर्ने औल्याएको बताए । ‘अल्छि जागिरको पत्रकार त खोस्छ खोस्छ । त्यो भन्दा माथि थिंक गरेर आउनुभयो भने कायम रहन्छ । अब अल्छि गर्ने समय गयो भन्ने सन्देश हो एआई । एआई टुल्स थाहा पाउनुपर्यो, त्यसको प्रयोग गर्दा राम्रो सम्पादन हुन्छ,’ उनले भने, ‘पत्रकारिता जे आए पनि मर्दैन । पत्रकारको कुरा आफ्नो क्षमता अभिवृद्धि गरिएन भने पछाडि परिन्छ । जागिर जान्छ र अरुमा सिफ्ट हुनपर्ने अवस्था आउँछ ।’

काठमाडौं विश्वविद्यालयका कम्प्युटर साइन्स र इन्जिनियरिङ विभागका प्राध्यापक डा. सुदन झाले कन्टेन्ट डेलिभरीमा मिडिया संवेदनशील हुन जरुरी रहेको बताए । ‘मिडियामा ट्रेन्डिङ के छ भनेर हेरौं । सिस्टमले यसमा बढी हिट छ त्यही भएर यो सत्य हो भन्ने ठान्छ । यो डिसास्टर हुनसक्छ । तर यसको जिम्मेदार त हामी नै हो । सिस्टमले इथिकल वायसनेस हटाउनेमा केन्द्रित हुनुपर्छ । होइन भने समाजलाई रेसिजमतिर पनि लानसक्छ । कन्टेन्ट डेलिभरीमा मिडिया संवेदनशील हुन जरुरी छ,’ उनले भने । एआईलाई तथ्याजाँच र ज्ञानमा प्रयोग गर्न सकिने उनको भनाइ थियो ।

अनलाइन खबरका प्रधान सम्पादक शिव गाउँलेले नेपाली सञ्चार गृहमा एआईको सीमित प्रयोग रहेको बताए । ‘हामीले केही इमेज तयार पार्दा एआईको प्रयोग गरेका छौं । समाचार, विचार, सम्पादकीय टिप्पणी निर्माणमा सहभागी भइरहँदा त्यहाँ सहभागी नहुने एउटा मेसिन छ । जसले सामान्यीकरणभन्दा धेरै ज्ञान राखेको छ । त्यसक्रममा हामीले तस्बिरको अभ्यासका लागि प्रयोग गर्यौं । जुन रमाइलो थियो,’ उनले सुनाए, ‘संसदमा निजामति विधेयक अझै आएन, त्यससँग सामग्री राख्न इमेज चाहियो, एआईले चार जना टक्क टेबलमा उभिएको घरको तस्बिर दियो । जहाँ सबै प्रहरी छन् । अर्को कमाण्ड दिँदा नेपालीपन दिँदैन । फेरि माग्दा चन्द्र सूर्य झण्डा राखेर दियो । हाम्रो समाज र विविधता समेट्न सकेन । निजामतिको विषय इमेजमा बदल्ने कुरा जटिल रहेछ ।’

नेपाली न्युज रुम टेक्नोलोजीमा अभ्यस्त भइसकेको भन्दै गाउँलेले थपे, ‘एआईबारे सुनेको छ, जानुपर्छ भन्ने छ । तर विभिन्न बाध्यताहरू, संरचनाहरूको कारणले जान सकेको छैन । यसमा गएन भने चुनौती छ भन्ने छ । तर अभ्यासमा गइसकेको छैन । सैद्धान्तिक ज्ञानको अभाव छ । एआईले के गर्छ, के फाइदा हुन्छ भन्ने स्पष्ट छैन । लिटरेचर रिभ्यु, पुरानाहरू खोजका लागि एआई प्रयोग गर्न सकिन्छ भन्ने चेत छैन । प्रश्न र नयाँपनमा विवेकको प्रयोग गरेर एआई हामीसँग सँगसँगै हुन्छ कि पछि हुन्छ ? यो प्रश्न छ । यसबारे सचेतना बढ्दो छ । तर न्युज रुमको प्राथमिकता छैन । राजनीति, अर्थनीति, सामाजिक जन्जालले गन्जागोल भएजस्तो लाग्छ ।’

प्रधान सम्पादक गाउँलेले एआईले सञ्चारकर्मीको पेसामा असर नपार्ने जिकिर गरे । ‘पत्रकारको जागिर खोस्न एआई आउनुपरेको छैन । अरु नै कारण छन् । एआईले हाम्रो प्रतिस्पर्धी क्षमता बढाउँछ । ब्याकग्राउण्ड कन्टेन्टमा सहयोगी हुन्छ । एआईले ह्युमन रिसोर्स क्षमतावान बनाउन मद्दत गर्छ । जागिरको अवस्था कस्तो बनाउँछ भन्न सकिँदैन,’ उनले भने । गाउँलेले जेनेरेटेड कन्टेन्टको बारेमा नेपाली सञ्चार क्षेत्रमा कुनै पनि नीति भएको र ठूलो दुर्घटना हुन सक्नेतर्फ सचेत गराए ।