अमेरिकाको आक्रमणले इरानको आणविक कार्यक्रम कति पछाडि पर्‍यो ?

काठमाडौं । फोर्डो इरानको एउटा यस्तो ठाउँ हो जुन हालैका समयमा सम्भवतः विश्वको सबैभन्दा बढी निगरानीमा परेको छ । पश्चिमी गुप्तचर एजेन्सीहरूले पहिलो पटक सन् २००९ मा सार्वजनिक रूपमा यहाँ (फोर्डोमा) एउटा गोप्य आणविक प्लान्ट रहेको खुलासा गरेका थिए । अहिले अमेरिकाले यहाँ गरेको हवाई आक्रमणपछि यो द्वन्द्व अन्ततः कुन बाटोमा जान्छ भनेर निर्धारण गर्न महत्त्वपूर्ण हुने विश्लेषण गरिएको छ ।

अमेरिकाको रक्षा गुप्तचर एजेन्सीबाट चुहावट भएको मूल्याङ्कनअनुसार अमेरिकी आक्रमणमा इरानको आणविक कार्यक्रमको प्रमुख भागहरू नष्ट भएका छैनन् । यी आक्रमणहरूले इरानको आणविक महत्त्वाकाङ्क्षालाई धेरै वर्ष होइन, केही महिना मात्र पछाडि धकेलेका छन् ।

यद्यपि, यो प्रारम्भिक मूल्याङ्कन हो र यसलाई ‘कम विश्वसनीय’ मानिएको छ, किनभने प्रारम्भिक दिनहरूमा यसको वास्तविक अवस्था बुझ्न धेरै गाह्रो छ । यो त्यस्तो ठाउँ हो, जुन जानाजानी जनताको नजरबाट टाढा राखिएको छ ।

रक्षा गुप्तचर एजेन्सी पेन्टागनको आफ्नै एजेन्सी हो, जसले विशेषगरी सैन्य अपरेशनका लागि गुप्तचर सङ्कलन गर्छ । यसले ठूलो मात्रामा प्राविधिक गुप्तचर सङ्कलन गर्छ तर यो सीआईए जस्ता अन्य एजेन्सीहरूभन्दा फरक छ ।

संयुक्त प्रमुखका अध्यक्ष जनरल डान केनले आक्रमणपछि तुरुन्तै भनेका थिए, ‘क्षतिको अन्तिम सीमा मूल्याङ्कन गर्न समय लाग्नेछ ।’ तर, आणविक कार्यक्रमलाई नष्ट गर्नु वा क्षति पुर्‍याउनुको वास्तविक अर्थ के हो र यसको बारेमा जानकारी कसरी प्राप्त गर्ने भन्ने प्रश्न महत्त्वपूर्ण छ ।

आक्रमणपछि उपग्रहहरूबाट देखिएका क्रेटरहरू वा धुलोका बादलहरूले जमिनमुनि भएको क्षतिको हदको बारेमा धेरै कम जानकारी दिने विज्ञहरूले बताएका छन् । उपग्रहबाट प्राप्त तस्बिरहरूले जमिन धेरै दबेको वा पहाडभित्र धेरै गहिरो प्वालहरू देखिएको छ, तर यसले क्षतिको आकलन गर्न सकिँदैन । अमेरिकाले धेरै बम प्रयोग गरे पनि इरानले बनाएको बलियो कङ्क्रिट संरचनाहरू फोडेर मुख्य हलमा पुग्न नसकेको र भित्रका मेसिनरीहरू नष्ट गर्न नसकेको दाबि गरिएको छ । यी बमहरू (बङ्कर बस्टर बमहरू) पहिलो पटक मिसनको लागि प्रयोग गरिएको थियो । यसले परिस्थितिमा थप अनिश्चितता सिर्जना गरेको छ ।

क्षतिको हदको स्पष्ट तस्बिर प्राप्त गर्न गुप्तचर निकायहरूले अन्य माध्यमबाट पनि जानकारी सङ्कलन गर्नुपर्ने बताइएको छ । लिडार (प्रकाश पत्ता लगाउने र दायरा) जस्ता सेन्सरहरूले विमान वा ड्रोनबाट उत्सर्जित लेजर पल्समार्फत पहाडभित्र थ्रीडी म्यापिङ गर्न सक्छन् । यसबाहेक, स्रोतहरू र अवरोधित (अवरोधित) इरानी सन्देशहरूको भूमिका धेरै महत्त्वपूर्ण हुनेछ, जसले इरानी अधिकारीहरूले क्षति र यसको प्रभावको बारेमा के छलफल गरिरहेका छन् भनेर बताउन सक्छ ।

यी सबै स्रोतहरूलाई निरन्तर अद्यावधिक गर्नुपर्ने छ ताकि थप भरपर्दो मूल्याङ्कन तयार गर्न सकियोस् । यदि फोर्डो जस्ता साइटहरू गम्भीर रूपमा क्षतिग्रस्त भए र केही समयको लागि प्रयोग गर्न नसकिने भए पनि (अमेरिकी अधिकारीहरूले दाबी गरेझैँ) यसको अर्थ इरानको सम्पूर्ण आणविक कार्यक्रम समाप्त भएको मान्न सकिन्न किनभने इरानले कार्यक्रम नयाँ साइटहरूमा पुनः सुरू गर्न सक्छ ।

आक्रमण हुनुभन्दा ठीक अघि फोर्डोमा धेरै ट्रकहरू देखिएका थिए । तर, मुख्य प्रश्न यो हो कि तिनीहरूले के बोकेका थिए र अहिले सामग्री कहाँ छ । सबै सङ्केतहरूले आक्रमणअघि नै इरानले उच्च गुणस्तरको समृद्ध युरेनियमको भण्डार अन्यत्र सारिसकेको पनि सङ्केत गर्दछ ।

अर्को पहाड ‘पिकाक्स’ अब चर्चामा आएको छ र यो पनि सम्भव छ, इरानले त्यहाँ केही सेन्ट्रीफ्युज मेसिनहरू पनि सारेको छ । यदि इरानसँग पर्याप्त समृद्ध युरेनियम छ भने पनि आणविक हतियार बनाउन र वितरण प्रणाली जस्ता धेरै चरणहरू पूरा गर्न बाँकी छन् । यी सबैका लागि धेरै उच्चस्तरको वैज्ञानिक विशेषज्ञता चाहिन्छ ।

यस द्वन्द्वको सुरूआतमा इजरायलले इरानको आणविक कार्यक्रमसँग सम्बन्धित वैज्ञानिकहरूलाई मारेर ठूलो कदम चाल्यो ताकि इरानको आणविक बम विकास गर्ने समयसीमा लम्ब्याउन सकियोस् ।

त्यसपछि भएको अमेरिकी आक्रमणले निश्चित रूपमा इरानको आणविक कार्यक्रमलाई पछाडि धकेलेको बुझ्न सकिन्छ । तर कति ? यसको उत्तर आक्रमणपछि वास्तवमा के बाँकी छ भन्ने कुरामा निर्भर गर्नेछ । यो निश्चित उत्तर हुने छैन । यो केवल एक अनुमान हुने छ ।

यसको अर्थ आगामी महिनाहरूमा इरानको आणविक कार्यक्रम बुझ्ने गुप्तचर एजेन्सीहरूको काम अझ तीव्र र निर्णायक हुने छ । र, यदि इरानले गोप्य रूपमा आफ्नो कार्यक्रम पुनः सुरू गरिरहेको छ वा आणविक बम बनाउने दौडमा सामेल भएको सङ्केतहरू छन् भने द्वन्द्व फेरि एक पटक भड्किन सक्ने अनुमान गर्न सकिन्छ ।